1. mars 2019

100. HINN FRAMÚRSTEFNULEGI TÚRBOT 1

SVEPPAGREIFINN mun líklega aldrei hætta að hrósa hinum frábæra listamanni André Franquin sem unnendur belgískra teiknimyndasagna eiga svo mikið að þakka. Þessi stórkostlegi teiknari er auðvitað þekktastur fyrir að koma þeim Sval og Val endanlega á þann stall sem þeim bar og ekki síður fyrir að hafa skapað Viggó viðutan og allt það sem honum fylgir. Fjölhæfni Franquins var einstök og fátt sem honum tókst ekki að gera vel en svo voru líka ýmsir hlutir sem hann var alveg sérstaklega laginn við. Franquin var til dæmis einstaklega flínkur við að teikna bíla og það þarf þá ekki nema að minnast aðeins á hinn frábæra Citroen DS sem hann var svo duglegur við að koma á framfæri í myndasögum sínum. Á hann er einmitt aðeins minnst í færslu sem SVEPPAGREIFINN gerði um bíl Viggós viðutan. Í fyrstu Sval og Val sögum Franquins var ákveðin frum- og þróunarvinna í gangi hjá bæði hjá söguhetjunum og höfundinum. Persónurnar þurftu bæði að þróast og þroskast og um leið þurfti líka að finna þá umgjörð sem þeim hæfði. Hvar og hvernig þeir bjuggu til dæmis og svo auðvitað hvers konar lífsstíl þeim hæfði. Eitt af því mikilvægasta var auðvitað á hvernig bíl þeir skyldu vera. Alvöru myndasöguhetjur þurfa jú líka að aka um á alvöru bílum. Það hefði líklega verið lítill sjarmi yfir þeim Sval og Val á til dæmis Volkswagen bjöllu. Að þessu sinni ætlar SVEPPAGREIFINN því aðeins að rúlla yfir bílakost þeirra félaga í teiknitíð Franquins og þá sérstaklega hinn framúrstefnulega Túrbot 1.
En fyrsti bílinn sem þeir Svalur og Valur sáust á í meðförum Franquins var af tegundinni Citroen T, einnig kallaður 5CV árgerð sem var framleidd á árunum 1922-25, en þann bíl átti reyndar Valur einn síns liðs. Líklega muna flestir eftir þessum bíl úr bókinni Baráttan um arfinn (Spirou et les héritiers - 1952) þar sem Valur gerði smávægilegar breytingar á honum til að gera honum kleift að eiga auðveldara með að leggja í bílastæði. Þessi bíll sást ekki í fleirum bókum. Með sögunum Les voleurs du Marsupilami sem kom út í bókaformi árið 1954 og La corne de rhinocéres sem gefin var út árið 1955 er nokkuð endanlegt útlit komið á söguhetjur bókaflokksins og karakter þeirra að fá heilstæðari mynd. Þeir sjálfir breyttust ekki mikið meira í meðförum Franquins þó teiknistíll sagnanna sjálfra ætti enn eftir að þróast töluvert. Í Les voleurs du Marsupilami eiga hvorki Svalur né Valur bíl en Valur fær hins vegar lánaðan bíl (Simca Aronde árgerð 1951) hjá Alfred nágranna sínum sem þeir nota alla söguna. En í bókinni La corne de rhinocéres, sem líklega verður þýdd sem Horn nashyrningsins þegar hún kemur út á íslensku, kemur hið gullfallega farartæki Túrbot 1 fyrst við sögu. Í upprunalegu frönsku útgáfunni heitir bíllinn reyndar Turbot-Rhino 1 þar sem nafn hans vísar í vélarhlífaskraut bílsins en þar standa horn (tvö reyndar) fremst upp úr húddi hans. Þessi þýðing hefur ekki skilað sér í þær íslensku útgáfur af Sval og Val þar sem bíllinn kemur við sögu og hjá okkur heitir bíllinn ýmist Túrbot 1 eða bara Túrbó. Það er að segja í þau fáu skipti sem bíltegundin er nefnd eitthvað sérstaklega. Bókin La corne de rhinocéres er í rauninni að stærstum hluta um uppruna þessa bíls. Sagan fjallar um það að þeir Svalur og Valur fá fyrir tilviljun teikningar af nýjum sportbíl sem Túrbot bílaverksmiðjurnar eiga og harðsvíraðir glæpamenn reyna að komast yfir. Þeim Sval og Val tekst að lokum að koma teikningunum í öruggt skjól og í þakklætisskyni fá þeir gefins sportbifreið af tegundinni Túrbot 1. Það er hinn kunnuglegi ökuþór Eldibrandur (Roulebille) sem fær það hlutverk að afhenda þeim bílinn í lok sögunnar. 
Eldibrandi þessum muna líklega margir eftir úr sögunni Baráttan um arfinn en hann kemur einnig fyrir í aukasögunni Viðburðarlítið sumarleyfi (Vacances sans histories - 1957) sem fylgir bókinni um Sval og górilluapana (Le gorille a bonne mine - 1959). Eitthvað misræmi er hins vegar í þýðingum Jóns Gunnarsssonar á milli bókanna tveggja og líklega hefur hann ekki áttað sig á því að þarna var um að ræða sama manninn. Í síðarnefndu sögunni nefnist kappinn nefnilega Ökujói. Í Baráttunni um arfinn keppti Valur á kappaksturbíl frá Túrbot bílaverksmiðjunum í kappaksturskeppni og þaðan er einmitt tengingin við Eldibrand/Ökujóa komin.
Túrbot bíllinn sem þeir félagar eignast er auðvitað alveg stórglæsilegur og þeir Svalur og Valur verða himinlifandi yfir að eignast slíkan grip. Í næstu sögum á eftir kemur Túrbot bíllinn reglulega fyrir en þó mismikið. Hann sést lítillega í næstu sögu Burt með harðstjórann (Le dictateur et le champignon - 1956), La Mauvaise tête frá árinu 1957 sem enn hefur ekki komið út á íslensku og Svamlað í söltum sjó (Le repaire de la murène - 1957). En alls kemur bíllinn fyrir í níu sögum - þó misjafnlega mikið. Smásagan Viðburðarlítið sumarleyfi er síðasta sagan sem Túrbotinn kemur fyrir í en á þeim tímapunkti fannst Franquin vera kominn tími á nýjan bíl fyrir Sval og Val og um leið, einhverra hluta vegna, nauðsynlegt að fórna þeim gamla. Sagan fjallar því nánast að öllu leyti um gamla góða Túrbotinn og að lokum örlög hans.
Bíllinn fer auðvitað í algjöra köku eins og lesendur bókarinnar muna eflaust eftir og í kjölfarið ferðast þeir félagar tímabundið um á gömlum frönskum De Dion-Bouton árgerð 1912, sem Valur hefur breytt svolítið, við litla hrifningu Svals. Þrátt fyrir að Túrbotinn hafi hlotið þessi sorglegu örlög þá er sagan Viðburðarlítið sumarleyfi klárlega ein af uppáhaldssögum SVEPPAGREIFANS um þá Sval og Val. Í lok sögunnar fá þeir félagar afhendan nýjan bíl, Túrbot 2, sem einnig er nokkuð fallegur á að líta og þar kemur Eldibrandur/Ökujói einmitt aftur við sögu. Það má kannski geta þess að SPIROU blaðið efndi til samkeppni um hinn nýja bíl og lesendur fengu tækifæri til að hafa áhrif á útlit hans og eiginleika. Franquin fékk hundruðir tillagna og ábendinga til að vinna úr fyrir nýja bílinn en sá hlaut einfaldlega nafnið Turbot-Rhino 2. 
Þessi bíll var hins vegar ekki eins áberandi í bókunum sem á eftir komu. Franquin var aldrei fullkomlega ánægður með bílinn en sagan Neyðarkall frá Bretzelborg (QRN sur Bretzelburg - 1966) var sú síðasta þar sem Turbot-Rhino 2 sást. Og reyndar glittir bara örlítið í framendann á honum á einni mynd á fyrstu síðu. Þetta var síðasta bók Franquins í fullri lengd um þá Sval og Val. Hann teiknaði reyndar tvær styttri sögur í viðbót, Apana hans Nóa (Bravo les Brothers - 1966) og Svaðilför til Sveppaborgar (Panade à Champignac - 1968) sem voru gefnar út á íslensku saman undir síðarnefnda titlinum. En í báðum þeim sögum eru söguhetjurnar komnar á litla gullfallega Hondu S800 blæjubíl og þar með var tími hinna skálduðu bíltegunda Svals og Vals í bókaflokknum liðinn. Í framhaldi af því má kannski líka geta þess að Honda S800 var fyrsta bíltegundin sem Honda verksmiðjurnar á Japan settu á markað. Aldrei virðist hins vegar hafa komið neitt sérstaklega fram hvað varð um seinni Túrbot þeirra Svals og Vals. Það var franski listamaðurinn Jean-Claude Fournier sem tók við keflinu af Franquin og í þeim níu sögum sem hann teiknaði óku þeir Svalur og Valur Hondunni í fyrstu en skiptu síðan yfir í Renault 5. En það er önnur saga. Eins og áður segir var André Franquin einstaklega flínkur við að teikna bíla. Það var ekki bara að hann hefði alveg sérstaklega gott auga fyrir einmitt þessu viðfangsefni heldur var það líka ákveðin ástríða hjá honum. Um tveggja ára skeið, árin 1956-57, sinnti hann til dæmis bílaþættinum Starter í SPIROU tímaritinu en þurfti að segja sig frá verkefninu vegna anna og Jidéhem tók við af honum.
Franquin sagði sjálfur oft frá því hvernig hann hefði notað hvert það tækifæri sem gafst, í sögum sínum, til að teikna hinn franska Citroen DS sem minnst var á í byrjun færslunnar. Þann bíl notaði Zorglúbb til dæmis bæði til daglegra nota og eins til annarra verkefna. En auk þess sást Citroen DS nánast í hverri einustu Sval og Val sögu sem Franquin teiknaði og einnig oft í bröndurunum um Viggó viðutan. Svalur og Valur óku þó aldrei sjálfir þessari tegund þó hún væri áberandi í bókaflokknum. Margir þeirra listamanna sem unnu að vinsælustu myndasögunum í Belgíu voru áhugamenn um fallegar bifreiðar og í sumum af þessum sögum voru bílarnir hreinlega í aðalhlutverki. Sérstaklega franskar bíltegundir. Margar þessar sögur fjölluðu þá ýmist um kappaksturkeppnir eða hasar með hraðskreiðum sportbílum. Flestir litu þó á bíla í teiknimyndasögum eingöngu sem nauðsynleg farartæki, sem voru aðeins eðlilegur hluti af atburðarrásinni, eða jafnvel bara til uppfyllingar eins og hvern annan bakgrunn. Í þessum myndasögum öllum voru bíltegundirnar í langflestum tilfellum þekktar fyrir og lesendur bókanna þekktu bílana úr sínu daglega lífi. Þannig var það líka hjá Franquin til að byrja með. En þegar hann tók þá ákvörðun að þeir félagar Svalur og Valur yrðu á farartæki sem þeir ættu sjálfir ákvað hann að láta sína eigin sköpunargáfu ráða ferðinni. Og þar fékk hann líka svo sannarlega tækifæri til að láta bæði hugmyndaflugið og hæfileika sína njóta sín.
Þegar Franquin fór af stað með þetta verkefni árið 1952 lagði hann upp með það að hafa bílinn mjög framúrstefnulegan en um leið fallegan og sportlegan. Bíllinn þótti strax langt á undan sinni samtíð og fátt við hann virðist vera hægt að tengja við árgerð af bíl frá árinu 1952. Listamaðurinn hafði hinar straumlínulöguðu línur Citroen DS klárlega til hliðsjónar þegar hann teiknaði og hannaði Turbot-Rhino 1 en einnig mun hann hafa verið sérstaklega innblásinn af hinum frumlega franska sportbíl SOCEMA-Grégoire árgerð 1952 sem sjá má hér.
SVEPPAGREIFINN verður reyndar að viðurkenna að þessi bíll er ekki að heilla en þó eru einhverjar línur í honum sem gera hann líkan Turbot-Rhino 1. Samt eru þeir eitthvað svo ólíkir. En í meðförum Franquins þurfti bíllinn auðvitað að geta sinnt öllum þeim hugsanlegu aðstæðum sem kynnu að koma upp hjá sportbíl í eigu myndasöguhetja. Bíllinn er til dæmis svo vel búinn að hafa dráttarkúlu sem kom sér einkar vel í bókinni Svamlað í söltum sjó. Í þeirri sögu kom einmitt upp sú staða að þeir Svalur, Valur og Sveppagreifinn þurftu að flytja köfunarhylki (sem koma mikið við sögu í bókinni) í yfirbyggðri kerru. Reyndar sést þessi dráttarkúla aldrei á bílnum en það er auðvitað algjört aukaatriði. Svo er að sjálfsögðu ekki alltaf sumar og sól í teiknimyndasögum og einstaka sinnum hefur komið upp sú staða að rigni þegar nota þarf bílinn. Við þær aðstæður getur verið afar óheppilegt að vera á opnum sportbíl. En Franquin leysti það vandamál með smekklegri, svartri blæju sem prýðir bílinn afskaplega vel. SVEPPAGREIFINN minnist þess þó ekki að hafa séð blæjuna í notkun á bílnum nema þrisvar sinnum í sögunum. Í byrjun bókarinnar Burt með harðstjórann, í sögunni Svamlað í söltum sjó og í bókinni La Mauvaise tête.
Þó að hinn blái Turbot-Rhino 1 Franquins hafi horfið á vit feðra sinna í sögunni Viðburðarlitlu sumarleyfi árið 1957 þá er þó ekki þar með sagt að bíllinn hafi ekki átt afturkvæmt í myndasöguseríunni. Í seinni tíma útgáfum af bókunum um Sval og Val, bæði í upprunalegu seríunni og í hinum Sérstöku ævintýrum Svals ... (Série Le Spirou de…), hefur hinn goðsagnarkenndi Turbot-Rhino 1 margoft verið endurvakinn. Reyndar liðu heil 47 ár þar til hann birtist á ný í upprunalegu seríunni. En í bókinni Paris-sous-Seine, eftir þá Morvan og Munuera frá árinu 2004, má sjá hvar glittir í framenda bílsins á blaðsíðu 14 innan um gamalt og kunnuglegt dót úr eldri Sval og Val bókum. Bíllinn er þó ekkert notaður í sögunni. Í bókinni Aux sources du Z frá árinu 2008 kemur Túrbotinn meira við sögu. En skýringuna á því má reyndar rekja til tímaflakks þeirra Svals og Vals þar sem þeir verða vitni að ýmsum atburðum tengdum þeim sjálfum úr gömlu bókunum. Og þar má meðal annars sjá Sval uppi í tré horfa á augnablikið þar sem þeir eignuðust bílinn upprunalega í sögunni La corne de rhinocéres sem minnst var hér á snemma í færslunni.
Í Aux sources du Z má einnig sjá lélegasta bílstjóra í heimi, olíukónginn Ibn Maksúd, sem margir muna eftir úr Viðburðarlitlu sumarleyfi en að þessu sinni er hann á grænum Turbot-Rhino 1. En í bókinni Dans les Griffes de la Vipère frá árinu 2013, eftir þá Yoann og Vehlmann, birtist bíllinn enn á ný og sömu sögu má segja um næstu bók á eftir, Le groom de Sniper Alley eftir sömu höfunda, en þá Sval og Val sögu þekkja íslenskir lesendur undir heitinu Vikapiltur á vígaslóð sem kom út hjá Froski fyrir jólin árið 2015. Í þeirri bók má reyndar sjá báðum Túrbot bílunum bregða fyrir á sömu myndinni á blaðsíðu 5 en reyndar sést bíllinn aðeins tvisvar í sögunni og leikur því augljóslega ekki stórt hlutverk í það skiptið. Ekki hefur fengist skýring á því hvers vegna Turbot-Rhino 1 þeirra Svals og Vals sést þar aftur í seríunni. 
Þá er augljóst að bíllinn er ofarlega í hugum þeirra listamanna sem komið hafa að hliðarseríunni vinsælu Sérstöku ævintýrum Svals ... sem því miður hefur ekki enn verið gefin út í íslenskri þýðingu. Við snögga talningu SVEPPAGREIFANS virðist sem Turbot-Rhino 1 komi fyrir í að minnsta kosti þremur sögum úr þeim bókaflokki en alls eru þær bækur nú orðnar fjórtán talsins. Bílinn má meðal annars sjá framan á kápu bókarinnar Le Tombeau des Champignac úr aukaseríunni.
Og svo var ekki hjá því komist að framleitt yrði eins og eitt eintak af þessum fallega bíl - Turbot-Rhino 1. Það var ítalski sportbílahönnuðurinn Franco Sbarro sem tók að sér verkið og sá um að smíða þetta eintak sem kom á götuna árið 2004. Verkefnið var að sjálfsögðu meðal annars unnið upp úr myndarömmum úr sögunum um Sval og Val en einnig hafði hann til hliðsjónar vinnuteikningar Franquins og skyssur og útlitsteikningarnar af bílnum sem birst höfðu í Starter bílaþætti SPIROU blaðsins. Bíllinn er kannski ekki alveg eins fullkominn og sá sem þeir Svalur og Valur óku um á en hann virkar þó vel. Að sögn er hann byggður á grind og undirvagni af Citroen Xantia Activa V6 og er því einnig með vél úr sömu bíltegund en ekki kemur þó nein staðar fram af hvaða árgerð bíllinn er. Sá Citroen er þó alla vega sæmilega kraftmikill. En fallegur er hann þó bíllinn sé reyndar ekki alveg nákvæmlega eins og frumgerðin.

4 ummæli:

  1. Þetta minnir óneitanlega á Aston Martin bílinn í Bond myndunum!

    SvaraEyða
  2. Já, mig rámar einmitt í að hafa rekið augun í þessa sömu samlíkingu einhvers staðar þegar ég var að vinna að færslunni á sínum tíma.

    SvaraEyða

Út með sprokið!