13. mars 2020

154. FLÁRÁÐUR STÓRVESÍR

Þetta eru skrítnir og víðsjárverðir tímar og hver holskeflan á fætur annarri skellur á íslensku þjóðinni og reyndar einnig afgangnum af heiminum. Þá er lítið annað í stöðunni en að dreifa huganum um lendur myndasöguheimsins og skella á einni föstudagsfærslu. En loksins ætlar SVEPPAGREIFINN að láta verða af því að henda í eina langþráða færslu um Fláráð stórvesír en sú sería er klárlega ein af hans uppáhalds. Líkt og með bækurnar um Ástrík tók það síðuhafa töluvert langan tíma að átta sig á því að bókaflokkurinn um Fláráð, eða öllu heldur Ævintýri Harúns hins milda eins og hann heitir reyndar, hafði einhverra hluta vegna orðið útundan á Hrakförum og heimskupörum. SVEPPAGREIFINN var að vinna að færslu um René Goscinny fyrir nokkrum vikum, þar sem Fláráður kemur einmitt aðeins við sögu, þegar hann uppgötvaði þá ósvinnu. Slík frammistaða er SVEPPAGREIFANUM að sjálfsögðu til mikilla vansa og háborinnar skammar. Það er því kominn tími á að stikla aðeins á stóru með Fláráði stórvesír og félögum hans enda gengur það engan veginn til lengdar að þessi snilldar sería sé höfð úti í kuldanum.
En seint á árinu 1959 höfðu listamaðurinn Albert Uderzo og handritshöfundurinn René Goscinny, ásamt nokkrum félögum sínum, stofnað myndasögutímaritið Pilote í Frakklandi. Strax frá upphafi birtust í blaðinu teiknimyndasögur um Ástrík gallvaska eftir þá félaga og slógu rækilega í gegn. Snemma komu því fram einstakir hæfileikar Goscinny við að setja saman skemmtileg handrit með sögulegum skírskotum. Ástríks sögurnar gerast í hinu forna Rómaveldi en nokkrum árum áður hafði hann einnig byrjað að semja handrit fyrir belgíska listamanninn Maurice de Bevere (Morris) sem fjölluðu um kúrekann snjalla Lukku Láka. Þær sögur gerast að sjálfsögðu í villta vestrinu. Morris hafði þá þegar sent frá sér nokkrar Lukku Láka sögur en með tilkomu Goscinnys urðu þær fljótlega gríðarlega vinsælar. Um René Goscinny hefur SVEPPAGREIFINN fjallað svolítið áður og lesa má um hann hér. Í byrjun sjöunda áratugs tuttugustu aldarinnar var Goscinny því orðinn höfundur tveggja af vinsælustu myndasögum Evrópu. En það var augljóslega ekki nóg fyrir hann. Auk ótal annarra verkefna hóf hann nú einnig að semja handrit fyrir franska listamanninn Jean Tabary en þær myndasögur eru sóttar í heim ævintýra 1001 nætur. Þarna urðu til Ævintýri Harúns hins milda (Les aventures du Calife Haroun el Poussah) en þær hófu göngu sína í belgíska myndasögutímaritinu Record og birtust í fyrsta sinn í blaðinu þann 15. janúar árið 1962.
Hinn franski Jean Tabary, sem var reyndar fæddur í Svíþjóð árið 1930, kom að nokkrum myndasöguseríum á ferli sínum en Ævintýri Harúns hins milda urðu þó hans þekktustu verk. Teiknistíll Tabary eru nokkuð auðþekkjanlegar en honum hefur helst verið lýst sem kraftmiklum og taugaveikluðum. Og eins undarlega og það hljómar þá má alveg taka undir þá skilgreiningu. Fyrstu sex sögurnar um Ævintýri Harúns hins milda voru síðan gefnar út saman í bókaformi, af frönsku Dargaud útgáfunni árið 1966, undir heitinu Le Grand Vizir Iznogoud en þær voru allar átta blaðsíður að lengd. Þegar Record teiknimyndablaðið hætti að koma út færðust sögurnar alfarið yfir til Pilote en þar birtust þær allt til ársins 1977. Um það sama leyti hættu sögurnar að koma út í bókaformi hjá Dargaud og Jean Tabary stofnaði sitt eigið útgáfufyrirtæki fyrir bækurnar.
En eins og áður hefur verið nefnt gerast þessar sögur á tímum 1001 nætur sem þó eru á nokkuð óljósu tímabili í fortíðinni. Upphaflega, þegar serían fór af stað, var Haroun El Poussah est le calife (kalífinn Harún hinn mildi) aðalsöguhetja sagnanna og ríkti í hinni fornu Bagdad. Það aðalhlutverk hans átti þó eftir að breytast en við komum að því síðar í færslunni. En kalífinn er óttalega meinlaus, góður og hrekklaus náungi, sem vill öllum vel og er því dáður af þjóð sinni og þegnum. Um leið er hann líka einstaklega latur og vill helst eyða öllum sínum tíma í mjúku fleti og þá yfirleitt sofandi. En þegar kalífinn er vakandi fer hans mesti tími í að borða. Það má líka vel sjá á vaxtarlagi hans. Harún hinn mildi er ekki mikið fyrir að fara út úr höll sinni og sést því frekar sjaldan á meðal þegna sinna. Það er helst að hann komi sér úr bælinu þegar góðhjörtuðum þjónum úr hirð hans tekst að sannfæra hann um að grípa í spil af vestrænum toga. Kalífinn Harún er því barnslegur í öllum sínum háttum og einfeldni og það er því ekki laust við að samviskan nagi SVEPPAGREIFANN svolítið þegar hann kallar kalífann heimskan. En það er hann reyndar klárlega.
Helsti ráðgjafi kalífans er stórvesírinn Iznogoud (nafn hans segir auðvitað allt) eða Fláráður eins og hann nefnist á íslensku. SVEPPAGREIFINN er ekki vel að sér (eða nennti öllu heldur ekki að gúggla það) í hinum fornu valda- eða leiðtogastigum múslima og áttar sig því ekki á hvort stórvesírinn sé næstur kalífanum í tign. Fláráður stórvesír er alla vega algjör andstæða Harúns hins milda. Hann er grimmdin uppmáluð, illgjarnt, svikult skrímsli og fullur af öfund. Mildi kalífans, meðvirkni hans, leti og heimska gerir það hins vegar að verkum að Fláráður getur stýrt honum nánast að vild. Og þó ekki. Æðsti draumur Fláráðs er að verða kalífi í stað kalífans og hans helstu frasar í seríunni snúast einmitt um þau mætu orð, "Ég vil verða kalífi í stað kalífans". Slík valdaskipti eru þó ógerleg nema gamli kalífinn falli frá af einhverjum eðlilegum ástæðum en það er reyndar hægara sagt en gert. Í Bagdad ríkir nefnilega í raun lýðræði, sem er að vísu í frumstæðari kantinum, þar sem kalífinn er kosinn til tíu ára í senn. Gallinn er hins vegar sá að kalífinn er sá eini sem hefur kosningarrétt í þeim "lýðræðislegu" kosningum og niðurstöður þeirra eru því alltaf hinar sömu. Þess má geta að frasinn "Ég vil verða kalífi í stað kalífans" er löngu orðinn þekktur sem orðatiltæki yfir metnað í Frakklandi. Og raunar eru til sérstök árleg verðlaun tengd þessum frasa, í franskri poppmenningu, sem veitt eru einstaklingum sem mistekist hefur illa í viðskiptum.
Það sem Harún hinn mildi áttar sig hins vegar ekki á er hve mikið skrímsli stórvesírinn er. Hann hefur ekki hugmynd um hversu mikið Fláráð langar að verða kalífi í stað hans sjálfs og er líklega sá eini í öllu ríkinu sem ekki áttar sig á því. Kalífinn telur Fláráð þvert á móti vera góðan og trygglyndan vin og leggur allt sitt traust á hann og hans ráðgjöf. Þráhyggja Fláráðs fyrir kalífa tigninni er því óendanleg og hinar græðgis- og ofbeldisfullu aðferðir hans til að hljóta völd Harúns einkennast af algjöru vægðarleysi. Og án undantekninga snúast hin sviksamlegu áform Fláráðs úr höndum hans. Rauði þráðurinn í gegnum sögurnar snýst því um þessa valdaáætlanir Fláráðs sem alltaf er þó dæmdar til að mistakast. Hver tilraun Fláráðs á fætur annarri klúðrast og þær enda iðulega á þann hátt að stórvesírinn er kominn í aðstæður sem jafnan eru hálfu verri en þau grimmilegu örlög sem hann sjálfur ætlaði kalífanum í upphafi. Og jafnan gengur kalífinn frá borði hrekklaus sem aldrei fyrr og algjörlega ómeðvitaður um hinar sviksamlegu aðgerðir Fláráðs. 
Það má því með sanni segja að Fláráður stórvesír sé einhver sú grimmasta og verst innrætta teiknimyndahetja sem fyrirfinnst í hinum belgísk/franska myndasöguheimi. Aðeins einu sinni nær kalífinn að átta sig á hinu grimmúðlega innræti stórvesírsins. Í sögunni Une carotte pour Iznogoud sem kom út í samnefndri bók árið 1971 uppgötvar Harún hinn mildi loksins að stórvesírinn er í raun illur náungi og í þeirri sögu er kalífinn sjálfur því aðalsöguhetjan. Dauðskelfdur yfir þeirri uppgötvun fer hann á stjá í leit að gulrót einni sem býr yfir þeim töframætti að sá sem borðar hana (við megum ekki gleyma því að sögurnar gerast á tímum töfra og fljúgandi teppa) verður góð og ástrík manneskja. Eftir langt ævintýri fær Harún hinn mildi gulrótina loksins í sínar hendur og færir kokki sínum til að matreiða fyrir Fláráð. Kalífinn hefur hins vegar enga hugmynd um að kokkurinn hendir sjálfri gulrótinni og notar bara grasið af henni í réttinn. Fláráður er því áfram illur en það veit Kalífinn auðvitað ekki og trúir á ný að stórvesírinn sé orðinn hinn vænsti piltur.
Fláráður stórvesír og kalífinn Harún hinn mildi eru þó ekki alveg einu aðalpersónur seríunnar. Þriðja hjólið undir vagninum birtist í formi aðstoðarmanns Fláráðs, hins trygglynda þjóns, en sá er reyndar í mestu uppáhaldi SVEPPAGREIFANS af þessari kostulegu þrenningu. Hann heitir Dilat Laraht á frönsku en í íslensku útgáfunni hefur hann hlotið nafnið Fáráður og er í raun voðalega ljúfur náungi. Fláráður fer reyndar illa með hinn trygga Fáráð og vílar ekki fyrir sér að hóta honum eða jafnvel fórna fyrir málstað sinn. Og fyrir vikið virðist þjónninn hinn mesti einfeldningur. En svo er þó alls ekki. Fáráður hefur oft hin bestu ráð undir rifi hverju en sjaldnast launar hinn grimmlyndi stórvesír þjóni sínum ráðin og tryggilyndi sitt. Harún hinn mildi, Fláráður stórvesír og Fáráður þjónninn hans eru einu söguhetjur seríunnar sem koma fyrir í næstum öllum sögum hennar. Nánast engum öðrum persónum bókaflokksins sést bregða þar fyrir oftar en einu sinni. Í raun eru flestar sögurnar byggðar upp á sömu formúlunni. Í byrjun þeirra er Fláráður uppfullur af græðgislegum hugmyndum um að verða kalífi og í framhaldinu af því opnast möguleiki af einhverju tagi um að láta þann draum rætast. Hann reynir (með efasemdarfullum stuðningi Fáráðs) af öllum mætti að framkvæma þessi valdaskipti, sem síðan mistakast hrapallega, með afar slæmum afleiðingum fyrir þá félaga. Sögurnar enda því ætíð á þann veg að stórvesírinn og þjónn hans eru fastir í hvers kyns óleysanlegum aðstæðum. Þeir eru galdraðir til fjarlægra landa, seldir í þrældóm, fastir í martröð, breytt í froska, steyptir í gull og allt þar á milli. En alltaf byrjar samt næsta saga frá nýjum núllpunkti eins og ekkert hafi í skorist. Eflaust er til hugtak yfir þessa tegund sögugerðarinnar en SVEPPAGREIFINN er ekki bókmenntafræðingur og kann því ekki nein skil á forminu.
Eins og áður hefur verið getið hét serían upphaflega Les aventures du Calife Haroun el Poussah eða Ævintýri Harúns hins milda. En snemma varð þó ljóst að kalífinn sjálfur væri engan veginn nógu mikill karakter til að vera þungamiðja seríunnar. Til þess væri persóna Fláráðs allt of sterk enda féll kalífinn tiltölulega snemma í skugga hins grimmlynda stórvesírs. Heiti seríunnar var því breytt í Les aventure du grand vizir Iznogoud, eða Ævintýri Fláráðs stórvesírs eins og hún héti þá á íslensku, og síðan hefur bókaflokkurinn verið kenndur við hann. Slík aðalsöguhetjuskipti eru reyndar mjög óvenjuleg og varla eru önnur hliðstæð dæmi til um þess háttar aðgerðir í belgísk/franskri myndasöguhefð. Það eru að vísu til dæmi um sterkar myndasögupersónur sem hafa verið teknar til hliðar úr seríum og búinn til nýr hliðarbókaflokkur um þær. En það er hins vegar mjög óvenjulegt að skipt hafi verið um aðalpersónur í miðri seríu. Svo ekki sé minnst á þegar hin nýja aðalpersóna er andhetja og í raun grimmilegt illmenni af allra verstu tegund.
Alls komu út þrjátíu bækur í upprunalegu seríunni. Til að byrja með höfðu bækurnar að geyma þetta fjórar til sex sögur hver en aðeins voru sögurnar mismunandi að lengd. René Goscinny samdi handritið að fyrstu fjórtán bókunum, sem að jafnaði eru taldar bestu bækur seríunnar, en hann lést árið 1977. Hans sögur voru fullar af kímni og uppfullar af ýmis konar orðaleikjum á frönsku sem erfitt hefur reynst að fylgja eftir við þýðingar á öðrum tungumálum. Eftir fráfall Goscinny tók Jean Tabary þá sjálfur til við að semja handritin að sögunum en við það breyttist serían töluvert. Orðaleikirnir og húmorinn héldu sér en sögurnar urðu lengri og hver þeirra fyllti nú heila bók (44 bls) líkt og í mörgum öðrum myndasöguseríum. En sjálf handritin urðu aldrei eins sterk að gæðum og hjá Goscinny enda algjörlega óframkvæmanlegt að reyna að feta í fótspor hans. Sjálfur lést Tabary árið 2011 en þá var hann búinn að teikna fyrstu tuttugu og sjö bækurnar. Sonur hans Nicolas Tabary, sem einnig er myndasöguteiknari, tók þá við seríunni og teiknaði þrjár sögur til viðbótar. Sú síðasta kom út árið 2015 en ekki hefur SVEPPAGREIFINN heimildir um hvort fleiri bækur séu væntanlegar. Bækurnar þrjátíu um Fláráð stórvesír hafa alls að geyma um áttatíu sögur en þar af eru rúmlega sextíu þeirra gerðar eftir handritum Goscinny.
Hér á landi komu út fjórar bækur á sínum tíma úr þessum bókaflokki en íslenska serían heldur sig við upprunalega heitið og nefnist Ævintýri Harúns hins milda. Það var bókaútgáfan Iðunn sem sendi frá sér þessar myndasögur en Jón Gunnarsson annaðist þýðinguna á öllum bókunum fjórum. Fyrsta bókin Fláráður stórvesír kom út hér á landi árið 1978 en það er jafnframt einnig fyrsta bókin í upprunalegu seríunni. Að öðru leyti fylgdi íslenska útgáfuröðin ekki þeirri upprunalegu en hinar fjórar Fláráðs bækur sem út komu hér á landi voru:
  1. Fláráður stórvesír - 1978 (1. Le Grand Vizir Iznogoud - 1966)
  2. Allt á hvolfi - 1979 (8. Le jour des fous - 1972)
  3. Fláráður geimfari - 1980 (5. Des astres pour Iznogoud - 1969)
  4. Galdrateppið - 1980 (9. Le Tapis magique - 1973)
Líkt og hjá líklega flestu áhugafólki um teiknimyndasögur, sem gefnar voru út á Íslandi á sínum tíma, má finna þessar fjórar bækur í myndasöguhillum SVEPPAGREIFANS. Í heildina má þar finna sennilega ellefu bækur úr seríunni á nokkrum mismunandi tungumálum. Þessar bækur er á þýsku, dönsku og sænsku en alls munu vera þarna níu af fyrstu ellefu bókunum úr upprunalegu seríunni. Fyrir þá sem áhuga hafa á að nálgast og lesa bækurnar um Fláráð stórvesír þá hafa einhverjar þeirra (flestar af eldri bókunum) verið gefnar út á öllum Norðurlöndunum nema finnsku. Og þá má einnig geta þess að nokkur hluti þeirra er til á bæði ensku og þýsku. En sögurnar um Fláráð stórvesír hafa ekki bara notið vinsælda í bókaformi heldur hafa einnig verið gerðar um þær teiknimyndir. Eins og raunin hefur reyndar líka orðið um nokkuð margar vinsælar myndasöguseríur. Á árunum 1995 til 2010 voru framleiddir 52 tíu mínútna þættir með Fláráði af Canal+ til sýninga á sjónvarpsstöðvum sínum. Af fjölda þeirra að dæma mætti ætla að þættirnir hafi notið nokkurra vinsælda. SVEPPAGREIFINN hefur fáeinum sinnum rekist á dvd með þessum þáttum á ferðum sínum erlendis en látið það alveg vera (ennþá) að fjárfesta í slíkum gersemum. Á YouTube finna finna fjölda þessara þátta í alveg ágætum gæðum og meira að segja á ensku.
Og svo má auðvitað ekki gleyma bíómyndinni. Að sjálfsögðu var kvikmyndin Iznogoud gerð en hún var frumsýnd í bíóhúsum í Frakklandi í febrúar árið 2005. Leikstjóri hennar var Patrick Braoudé og aðalhlutverkin voru í höndum þeirra Michaël Youn sem lék Fláráð, Jacques Villeret tók að sér hlutverk kalífans og Arno Chevrier var þjónninn Fáráður. Ekki getur SVEPPAGREIFINN státað sig af því að þekkja neitt til leikstjóra myndarinnar eða leikara hennar enda virðist sem þessi bíómynd hafi ekki beint slegið í gegn á sínum tíma. Iznogoud fékk hreinlega afleita dóma og var rökkuð niður af gagnrýnendum en í mars árið 2015 var myndin í sautjánda sæti á lista AlloCiné yfir verstu kvikmyndir allra tíma. Á IMBb vefnum fær hún 3,7 í einkunn af 10 og staðfestir því líklega aðra dóma um myndina. Sú staðreynd vekur óneitanlega um leið upp löngun SVEPPAGREIFANS til að sjá þessi ósköp. Hér fyrir neðan má sjá bíómyndina Iznogoud í fullri lengd en lesendur verða að láta sér nægja arabískan texta ef þeir treysta sér ekki í frönskuna.
SVEPPAGREIFINN hefur því ekki enn gefið sér næði til að horfa á myndina en mun klárlega gera það við tækifæri. Það er nefnilega fátt betra til afþreyingar en slæmar bíómyndir og ef ekki er tilefni til þess núna þá mun það aldrei verða. Næstu vikur munu verða erfiðar hjá mörgum og þá er ekki um annað að ræða en að taka hlutunum með stillingu og hugsa vel um sjálfa sig og sína nánustu. Megi ónæmiskerfið vera með okkur öllum!

4 ummæli:

  1. Takk fyrir enn einn góðan pistil. Nú verður maður að sjá þessa bíómynd. Datt í hug við lestur þessa pistils hugmynd að pistli. Teiknimyndapersónur sem hafa lifnað við í leiknum bíómyndum. Hefur það einhvern tímann gengið. Margar metnaðarfullar tilraunir hafa verið gerðar. Td. Ástríkur, Lukku Láki, Tinni, Viggó ofl. Hefur verið gerð mynd um fjögur fræknu? Palla og Togga? Gorm? Fótboltafélagið Fal?
    Er einhver teiknimynd sem ætti endilega að gera?

    SvaraEyða
  2. Þakka þér, sömuleiðis.

    Ég er með langan lista með ýmsum hugmyndum að efni, sem enn á eftir að birtast í færslum hér á síðunni, og myndasöguseríur í bíómyndum er einmitt á þeim lista. Þetta efni mun klárlega fá sitt pláss hér þó ég efist reyndar um að það verði á alveg næstunni. Önnur brýnni verkefni hafa meiri forgang á næstu mánuðum og hugsanlega munu færslurnar því verða eitthvað stopulli. En þetta mun klárlega koma :)

    Eitthvað hef ég reyndar minnst á gömlu bíómyndirnar um Tinna og einnig nokkrar fleiri myndir en það hefur alltaf staðið til að kryfja þetta efni betur í einni færslu.

    Kv. SVEPPAGREIFINN

    SvaraEyða
  3. Alltaf gaman að lesa greinar þínar, ágæti Sveppagreifi. En athugaðu að kalífinn heitir Harún... ekki Harúm.

    SvaraEyða
  4. Aaaahhh... Þakka þér :) Ég las þetta augljóslega alltaf vitlaust sem krakki og hef greinilega ekki hrist það af mér. Breyti þessu hið snarasta!

    Kv.
    SVEPPAGREIFINN

    SvaraEyða

Út með sprokið!